Neposredno pre i nakon istorijske odluke vlasti u Beogradu da prihvate prvi zvanični sporazum sa Kosovom, na površinu su, poput vulkanske erupcije, izbili dugo skrivani procepi koji su dubinski podelili, naizgled monolitnu nacionalističku Srbiji.

Otklon koji su, suočene sa neprijatnom realnošću, vladajuće političke strukture načinile od iracionalnog etnonacionalizma, kao osnovnog principa svog ranijeg političkog delovanja, ka racionalno utemeljenim modernijim shvatanjima nacionalnih interesa, proizveo je pravi raskol među onima koje su na okupu držali najprizemniji partikularni interesi, prikriveni velom navodne brige za budućnost nacije. Onog trenutka kada je postalo jasno da su srbijanski politički čelnici odlučili da svoje ciljeve usklade sa objektivno datom realnošću, naspram njih su se našli njihovi dojučerašnji saveznici predvođeni vladajućom nomenklaturom Srpske pravoslavne crkve i ostacima politički poraženih zagovornika ideja velikosrpskog državnog projekta.

Kulminacija neslaganja

Izjave vladike zahumsko-hercegovačkog Grigorija u kojima je otvoreno kritikovao sporazum postignut sa Kosovom, ali i neobično pomirljive stavove i izvinjenje Bošnjacima koje je uputio predsednik Tomislav Nikolić, predstavljale su kulminaciju neslaganja koja su u poslednje vreme sve više prisutna u međusobnim odnosima Srpske pravoslavne crkve i vlasti u Beogradu. Naviknuta na povlašćeni tretman u vreme vladavine Vojislava Koštunice i snishodljivi i servilni odnos od srane režima Borisa Tadića, SPC se napokon susrela sa dovoljno snažnom vlašću koja se usudila da se, pod pritiskom realnosti, ipak opredeli za budućnost zemaljske Srbije, naspram nebeskih narativa koje vekovima unazad zagovara crkveni establišment.

Do prvog glasnog negodovanja crkvenih velikodostojnika zbog smera u kome se kretao pregovarački proces u kome je učestvovao srbijanski premijer Ivica Dačić, došlo je još u novembru prošle godine kada je patrijarh Irinej beogradskim vlastima poručio da se nipošto ne odriču Kosova zarad članstva u Evropskoj uniji. Dačić je tada patrijarhu preko medija odgovorio da čak i ako Srbija odustane od puta ka EU, to nikako neće značiti da će joj biti vraćeno Kosovo. Produbljavanje sukoba tada je privremeno odloženo zahvaljujući sastanku Nikolića, Vučića i Dačića sa poglavarom SPC na kome je sklopljeno primirje koje je potrajalo svega nekoliko meseci – do trenutka parafiranja teksta briselskog dogovora.

Suočivši se najzad sa odlukama vlasti koje nedvosmisleno odudaraju od javno proklamovanih političkih stavova crkve, Sinod SPC je izdao saopštenje kojim je pozvao na odbacivanje sporazuma sa Prištinom u čije su temelje utkani kako ugled države Srbije, tako i kredibilitet njenih ključnih političkih autoriteta i od čije implementacije zavisi evropska, ali i svaka druga budućnsot zemlje. Ovoga puta je usledio zajednički odgovor lidera najvećih vladajućih stranka, ujedno premijera i njegovog prvog zamenika, koji su crkvenim čelnicima odgovorili da pre nego što se kandiduju i eventualno pobede na nekim budućim izborima, neće moći da donose političke odluke u ime Srbije.

Ublažavanje retorike

Nakon toga, iz crkvenih krugova je došlo do izvesnog ublažavanja retorike porukama da SPC ne nastoji da preuzme vođenje državne politike, već da samo iznosi svoje mišljenje kao što to čine i druge nevladine organizacije. NGO sektoru u Srbiji, međutim, nije promaklo da postavi opravdano pitanje s kojim se pravom SPC izjednačava za ostalim organizacijama civilnog društva kada ima najpovlašćeniji mogući status u državi koji uključuje neplaćanje poreza, državne penzije sveštnim licima i brojne druge privilegije o kojima obični smrtnici mogu samo da sanjaju.

U kontekstu suštinskog odudaranja crkvenih gledišta od stavova aktuelnih vlasti u Beogradu trebalo bi posmatrati i poslednji ispad vladike Grigorija koji se, u ulozi crkvenog lica i državljanina susedne zemlje, otvoreno upustio u unutarsrbijanske međustranačke razmirice, otvoreno agitujući za bivšeg predsednika Srbije Borisa Tadića i ponižavajuće i uvredljivo govoreći o aktuelnom predsedniku Tomislavu Nikoliću. Iako je Grigorijeva kritika, poput ostalih koje su izgovorene iz krugova SPC, takođe kao povod iskoristila Kosovo, ona je unekoliko odudarala od glavnih crkvenih tokova. Grigorije je, za razliku od starijih vladika koji dominiraju unutar SPC, delovao kao da govori sa pozicija Milorada Dodika i njegovog nekadašnjeg beogradskog zaštitnika – Borisa Tadića. Otuda je jedino vladika zahumsko-hercegovački predsedniku Srbije više zamerio to što je Dodikove sledbenike nazvao Bosancima negoli to što je zvanični Beograd faktički priznao da Kosovo više nije u sastavu Srbije.

Za razliku od Grigorija, dominantni deo crkvenog establišmenta je ostao na pozicijama čiji su politički reprezenti bili i ostali Vojislav Koštunica i njegovi sledbenici. Ta struja unutar Crkve koja zagovara takozvanu simfoniju, odnosno neku vrstu neformalne simbioze crkvene i državne vlasti, već decenijama unazad predstavlje najtvrđe jezgro konzervativizma i nacionalizma u srbijanskom društvu. Te snage su se neretko, u kritičnim momentima, suprostavljale čak i režimu Slobodana Miloševića i to ne u njegovim ratnim avanturama već po pravilu kada je pokušavao da ih okonča mirovnim sporazumima.

Jedan od najupečatljivijih primera predstavljalo je odbijanje Vens-Ovenovog plana od strane tadašnjih predvodnika bosanskih Srba koje je bilo aktivno podržano od strane najistaknutijih vladika SPC, a zbog čega je Beograd, pod pritiskom međunarodnih sankcija, bio primoran da i sam uvede neku vrstu privremene blokade na Drini. Nešto slično se dogodilo i uoči potpisivanja Dejtonskog sporazuma koji je, uprkos javnoj podršci tadašnjeg patrijarha Pavla, naišao na veliki otpor takozvanog bosanskog lobija vladika unutar SPC.

Šta su zamjerili Miloševiću

Jedini put kada se možda moglo učiniti da je Crkva podržala demokratske težnje građana Srbije bilo je neposredno uoči petooktobarskih promena 2000. godine. Kasniji događaji su, međutim, pokazali da se SPC nije odrekla Miloševića zbog ratova koje je vodio i zarad demokratizacije srbijanskog društva, već isključivo zbog toga što je ratove koje je olako započinjao na kraju sve do jednog izgubio.

Tako se u periodu nakon 2000. godine moglo dogoditi da Crkva bude predvodnik i potpora svih onih snaga koje su Srbiju pokušavale da vrate unazad, kako bi se zaustavili procesi tek započetih reformi i približavanja EU.

Danas, nakon političkog poraza gotovo svih retrogradnih projekata koje je podržavala, SPC predstavlja tek jedan od svega nekoliko preostalih stubova srpskog etnonacionalizma. Pored nje u toj marginalizovanoj i politički poraženoj grupaciji, mesto su našli i Koštuničina Demokratska stranka Srbije, niz ekstremističkih vanparlamentarnih organizacija, SANU, švercerski lobiji sa severa Kosova i, najzad, vladajuće strukture Republike Srpske na čelu sa njenim predsednikom Miloradom Dodikom. Otuda nije slučajno to što su se Vučić, Dačić i Nikolić već u prvim danima nakon potpisivanja istorijskog  sporazuma sa Kosovom, javno distancirali upravo od ove grupe svojih doskorašnjih ideoloških saveznika.

Aljazeera.net, 10 maj 2013