piše: Aleksandar Trklja    –

Namera ovog teksta je da prokomentariše preporuku kojom Ištvan Kaić završava svoj članak O građanskim tragovima kočenja. Želim da naglasim da me ovde zanima pre svega idejni nivo iznesenog predloga.

Pomenuta preporuka nalazi se u pretposlednjem pasusu Kaićevog članka i radi lakšeg razumevanja mog komentara citiraću je ovde u celosti.

“Potrebno je uraditi suprotnu stvar – ne popuštati toj želji imenovanja, prisvajanja najbližih i najlakših zaključaka, odbaciti uvrežena mišljenja. To je šansa i prednost ljudi koji uporno istrajavaju ‘sa one strane’ politike, nešto što Dereta sigurno više nije u stanju da uradi; blokirati cementiranje značenja u imenu, osloboditi ga od subjekta, ličnosti, psihologizma i ideologije. Uspostaviti sosirovsku barijeru (u formuli S/s) i ne dozvoliti da označitelj tako lako proklizava u označeno. Pustiti ga da započne svoj sopstveni lanac bez nužde da se pošto-poto odmah dohvati svog para, i tako raspolutiti aktuelnu degeneraciju postizbornog ‘građanstva’“. (Kaić, O građanskim tragovima kočenja)

Autor ispravno utvrđuje da je Ime proizvod specifične konstelacije označitelja sa označenim. U tom smislu, on je u pravu, kada sledeći Lakana (Lacan) tvrdi da je Ime deo procesa ideologizacije i da je svaki označitelj ideologizovan, odnosno politički određen. Ovo važi kako za termine demokrate i liberali tako i za termin radikali.

Međutim, koristeći treće lice jednine autor označitelju najpre prilazi kao nekom samosvojnom i nepersonalnom biću. Autor zatim izražava uverenje da je označitelj moguće osloboditi od subjekta, ličnosti i ideologija. Da bi se razumelo koliko je ovakvo stanovište problematično potrebno je nešto malo više reći o samoj prirodi označavanja. 

Označitelj, arituklacije i govornici

Svaki označitelj je proizvod procesa označavanja a označavanje uvek vrše neki subjekti – govornici jezika. Ovde treba napomenuti da nemaju svi označitelji u jednom društvu jednaku težinu niti svi govornici imaju jednaku moć da stvaraju nove ili oblikuju postojeće označitelje. Označitelji koji su u fokusu javnog diskursa jednog društva postaju ideološki obojene ključne reči. Isto tako, govornici sa većim uticajem na javni diskurs predstavljaju politički moćnije subjekte. Što je veći broj govornika koji koriste određenu reč to raste i verovatnoća da će ova reč biti različito korišćena – različiti govornici će “investirati” različita značenja u datu reč. Tako reč, konačno, bivajući oslobođena od jednog značenja postaje ideološki polisemična. Ili drugim rečima, ona postaje ono što se u literaturi zove “prazni” ili “lebdeći označitelj”.

Označitelj stiče svoj identitet tako što biva povezan sa drugim postojećim označiteljima. Ovaj proces se naziva “artikulacijom” označitelja. U slučaju ključnih reči, različite uticajne društvene grupe se nadmeću oko nametanja svoje artikulacije, odnosno punjenja “praznog označitelja” značenjima koja će odgovarati njihovim interesima. Činjenica da je određena artikulacija postala dominantna u jednom društvu znači da je određena društvena grupa uspela da nametne svoju interpretaciju većini i da je označitelj ideološki fiksiran do nekog novog nadmetanja.

Staro i novo Ime Vučića

U Kaićevom tekstu najpre imamo Ime Vučić koje je dugo vremena bilo vezivano za artikulaciju čiji su elementi bili srpski nacionalista, (bivši) radikal, Šešeljevac, Miloševićev ministar informisanja, itd. Ovakva artikulacija bila je proizvod uspeha interpretacije koju su nametnule demokratske i građanske snage i onoga kako se Vučić kroz sopstveno političko delovanje prethodno sâm pozicionirao u javnom diskursu. Ono što se trenutno u javnom diskursu Srbije dešava jeste re-artikulacija ovog Imena. Vučić kao Ime počinje da se odvaja od dosadašnje dominantne interpretacije i kao prazni označitelj postaje otvoren za nova značenja.

Znači, ono što autor preporučuje već se zapravo dešava i to ne samo u okvirima ‘građanskog diskursa’ već u opštem javnom diskursu. Označitelj Vučić već je ušao u novi lanac označavanja. S’obzirom da je ovaj proces još uvek u toku i da prethodna artikulacija još uvek nije potpuno negirana može se reći da se ovaj označitelj nalazi u tranziciji. Ali u ovom procesu on ne postaje odvojen od konkretnih aktera i određenih centara moći. Naprotiv, on je predmet novog nadmetanja u kome učestvuju različite uticajne grupe govornika kao što su ideološki pozicionirani mediji, sam Vučić kao političar i vladin činovnik, SNS, vlada Srbije, opozicija, inostrani političari, NVO sektor, itd. Nazivi tipa novi Đinđić, srpski Eliot Nes, borac protiv korupcije su primeri nove, po nosioca Imena, pozitivne artikulacije putem koje se pokušava prekinuti veza sa gore nabrojanim elementima koji su ranije karakterisali dati označitelj. Ovi novi nazivi se, međutim, ne pojavljuju niotkuda; oni su proizvod konkretnih aktera koji deluju u skladu sa svojim interesima. Ova nova artikulacija, dakle, nije oslobođena nužde. U skladu sa interesom samog Vučića kao političara i političke grupacije koju on predvodi, ova artikulacija mora proizvesti pozitivno Ime. 

Na kraju, treba dodati da autor svojim tekstom i sâm postaje učesnik u semiotičkom raspakivanju i re-artikulaciji označitelja Vučić. Kritikujući one koji insistiraju na prethodnoj artikulaciji on svojim tekstom pre svega amnestira ovo novo ideološko nadmetanje, što samo po sebi nije problematično. Međutim, predstavljajući ovo nadmetanje kao proces oslobođen delovanja subjekata on sebe stavlja u poziciju onoga koji krajnji ishod trenutne re-artikulacije tumači kao rezultat nekog apstraktnog i mističnog procesa. Prema ovom tumačenju, novoartikulisano Ime postaje neidologizovani označitelj. Ovakav zaključak jeste problematičan jer, najpre, obesmišljava autorovu kritiku građanskog čitanja bivših radikala. Jer, zašto bi Ime novi Đinđić bilo manje ideološki određeno ili manje manipulativno nego bivši radikal? Na ovaj način, oslobađajući re-artikulaciju Imena Vučić od delovanja konkretnih političkih aktera autor postaje saučesnik u mistifikaciji koja ide u korist pozitivne konotacije ovog Imena. Na ovaj način, uprkos preporuci upućenoj drugima da popuste “želji” imenovanja autor indirektno učestvuje u sadržinskom punjenju označitelja.